Жариялау этикасы

Жариялау этикасы
Ғылыми-тәжірибелік «Педагогикалық өлшемдер» журналы халықаралық жариялау этикасы комитетінің (ағыл. Committee on Publication Ethics, COPE, https://publicationethics.org/guidance/Guidelines) қағидалары мен нормаларына сәйкес принциптерді ұстанады.
Жариялау этикасы редакторлардың, рецензенттердің және авторлардың этикалық мінез-құлық нормаларын, принциптері мен стандарттарын, мүдделер қақтығысын және әдепсіз әрекеттерді анықтау шараларын, сондай-ақ мақаланы қайтарып алу (ретракция), түзету және теріске шығару жөніндегі нұсқаулықтарды белгілейді.
Жариялау процесіне қатысатын барлық тараптар – әрбір автор, ғылыми редактор, рецензент, жауапты хатшы, сондай-ақ редакциялық алқа мүшелері – жариялау этикасының қағидаларына, нормалары мен стандарттарына сөзсіз сәйкес келуге міндетті. Этикалық қағидаларды сақтау ғылыми журналдың сапасын қамтамасыз етіп, оны қолдауға, сондай-ақ жариялау процесіне қатысушылар арасында өзара сенім мен құрметке негізделген қарым-қатынас орнатуға ықпал етеді.
Этикалық емес мінез-құлыққа мыналар жатады: авторлардың, редакторлардың немесе баспагердің өз мақалаларына өздігінен рецензия беруі, келісілген немесе жалған рецензиялау, ғылыми зерттеу нәтижелерін жариялау үшін агенттік қызметтерге жүгіну, жалған авторлық, зерттеу нәтижелерін бұрмалау және қолдан жасау, сенімсіз псевдоғылыми мәтіндерді жариялау, авторлардың рұқсатынсыз мақалаларды басқа басылымдарға тапсыру, авторлық материалдарды үшінші тұлғаларға беру, авторлық құқықтар мен редакциялық процестердің құпиялылық қағидаларының бұзылуы, дәйексөздермен манипуляция жасау және плагиат.

Редакциялық алқа мүшелерінің жариялау этикасы қағидаттары
Журналдың редакциялық алқасы оның дамуы мен жетілдірілуіне, сондай-ақ халықаралық дерекқорларға енгізілуіне жауапты. Өз қызметінде олар пікір білдіру еркіндігі қағидаттарын басшылыққа алуы, авторлар мен оқырмандардың ғылыми және кәсіби қажеттіліктерін қанағаттандыруға ұмтылуы тиіс. Алқа мүшелері авторлардың, рецензенттердің және баспагердің коммерциялық мүдделерінің жарияланым туралы шешімге әсер етуіне жол бермеуі керек. Сонымен қатар, ғылыми жарияланымдардың сапасын арттыру және баспа процесінің барлық кезеңінде ақпараттың құпиялылығын қамтамасыз ету үшін барлық мүмкін шараларды қабылдауы қажет.
Барлық авторлардың тең құқығы. Редакциялық алқа мүшелері журналға ұсынылған материалдарды жариялау туралы шешім қабылдауға жауапты. Олар қолжазбаларды авторлардың нәсіліне, жынысына, діни сеніміне, этникалық тегіне, азаматтығына, саяси көзқарастарына немесе коммерциялық мүдделеріне қарамастан, олардың интеллектуалдық және ғылыми мазмұнына негізделе отырып бағалауы тиіс.
Қолжазбаны жариялау туралы шешім қабылдау. Журналға ұсынылған мақалалардың қайсысы жарияланатынын редакция қабылдайды. Бұл шешім безендіру талаптарына сәйкестігін, плагиатқа тексеру нәтижелерін және ғылыми рецензиялауды ескере отырып қабылданады. Редакциялық алқа журналдың саясатын және жариялау этикасын басшылыққа алады, плагиат белгілері бар, ғылыми этика қағидаттары мен стандарттарын бұзатын немесе авторлық құқықтарды бұзатын мақалаларды жариялауға жол бермейді.
Редакциялық алқа әдепсіз мінез-құлық, плагиат, өзіндік плагиат, артық өзіндік дәйексөз келтіру және мүдделер қақтығысы бар мақалаларды жариялағаны үшін жауапты. Егер мақаланы жазу кезінде жариялау немесе ғылыми этика қағидаттары бұзылғаны анықталса, редакциялық алқа шешімі негізінде ғылыми редактор жарияланымды қайтарып алуы тиіс.
Мақалалар автор (авторлар) немесе журнал редакциясы тарапынан қайтарып алынуы мүмкін. Жариялау және/немесе ғылыми этика бұзылған жағдайда, редакция СОРЕ (COPE) ұсынымдарына сүйене отырып, жарияланған мақалаларды алып тастайды (ретракция жасайды). Мақала келесі жағдайларда қайтарылады (ретракцияланады):
алынған деректердің сенімсіздігі немесе олардың бұрмалану арқылы алынғандығы туралы айқын дәлелдер болған кезде (мысалы, деректерді қолдан жасау);
қолжазбаның журналда жарияланғанға дейін басқа басылымда жарық көргені анықталған кезде;
мақалада плагиат анықталған жағдайда, оның ішінде иллюстрацияларды, графиктерді, кестелерді және т.б. заңсыз пайдалану;
мақалада басқа ғалымдар мен олардың зерттеулеріне теріс әсер етуі мүмкін өрескел қателер анықталған кезде (мысалы, экспериментте қате немесе есептеуде қателік жіберілген болса);
үшінші тұлғалар тарапынан мақалаға немесе оның жекелеген бөліктеріне авторлық құқыққа қатысты шағымдар туындаған кезде;
мақалада жариялау және/немесе ғылыми этика қағидаттарына, стандарттарына және нормаларына қайшы келетін ақпарат болған жағдайда.
Жоғарыда көрсетілген жағдайларда журналдың редакциялық алқасы тексеру жүргізеді, оның нәтижелері бойынша мақала қайтарып алынуы (ретракциялануы) мүмкін. Ол үшін мақала ретракциясы туралы акт жасалады, оны ғылыми редактор растап, қол қояды. Авторға (авторларға) осы актінің көшірмесі жіберіледі.
Осыдан кейін журнал сайтында мақала ретракцияланғаны туралы тиісті белгі қойылып, оның себебі көрсетіледі. Сондай-ақ, редакция журналдың басты бетінде мақала ретракциясы туралы ақпарат жариялайды және оны келесі журнал нөмірінде орналастырады.
Журнал редакциясы «Педагогикалық өлшемдер» журналында жарық көрген жарияланымдардағы бұзушылықтар туралы барлық негізді өтініштерді мұқият, объективті және жауапкершілікпен қарастырады.
Редакция авторлар мен рецензенттердің жарияланған материалдарда қателіктер мен бұзушылықтарды байқаған жағдайда бұл туралы дереу хабарлауын олардың жауапкершілігі мен міндеті деп санайды.
Құпиялылық қағидаты. Қолжазбаны қарау кезеңінде (оның жариялануына дейін) редакторлар мен редакциялық алқа мүшелері ол туралы ақпаратты авторлардан, тағайындалған рецензенттерден және баспагерден басқа ешкімге хабарламауы тиіс. Қарауға ұсынылған кез келген қолжазба құпия материал ретінде қаралуы керек. Ғылыми редактордың рұқсатынсыз қолжазбаларды үшінші тұлғаларға көрсетуге немесе оларды талқылауға тыйым салынады.
Редакциялық алқа мүшелері бас тартылған қолжазбалардың мазмұнын авторлардың жазбаша келісімінсіз өз зерттеулерінде пайдаланбайтындығына кепілдік береді.
Этикалық емес мінез-құлыққа қатысты шағымдарды қарау. Редакциялық алқа мүшелері қолжазба автор(лар)ының немесе журналда жарияланған мақалалар автор(лар)ының әдепсіз мінез-құлқына қатысты әрбір шағымды жеке қарастыруы тиіс, оның келіп түскен уақытына қарамастан. Олар мұндай шағымдарды объективті және әділ қарауға міндетті.
Егер шағым негізді деп танылса, редакциялық алқа қолжазбаны жариялаудан бас тартуға және хат-хабар жүргізуші автормен әрі қарайғы ынтымақтастықты тоқтатуға, тиісті теріске шығару мақаласын жариялауға, сондай-ақ авторлардың әдепсіз мінез-құлқының алдын алуға бағытталған басқа да шараларды қабылдауға құқылы.

Редакциялық алқа, оның мүшелерінің қызметтік міндеттері мен жауапкершілігі
«Педагогикалық өлшемдер» журналының ғылыми редакторының, жауапты хатшысының және редакциялық алқа мүшелерінің қызметтік міндеттері мен жауапкершілігі журналдың құрылтайшысы бекіткен лауазымдық нұсқаулықтарда айқындалған.

Автор(лар)дың жариялау этикасы қағидаттары
Жарияланымның бірегейлігі. 
Авторлар редакцияға ұсынылған мақаланың қолжазбасы басқа басылымдарға қарастыруға берілмегенін кепілдендіреді. Қолжазбаны бір мезгілде бірнеше журналға/басылымға ұсыну жариялау этикасының қағидаттары мен стандарттарын өрескел бұзу болып табылады.
Авторлық құқық.
Қолжазбаны дайындауға ең көп зияткерлік үлес қосқан тұлға (екі немесе одан да көп автор болған жағдайда) авторлар тізімінде бірінші болып көрсетіледі. Әр мақала үшін бір байланыс авторы тағайындалады. Ол мақаланың соңғы нұсқасын дайындауға, редакциялық алқамен байланыс орнатуға жауапты. Сондай-ақ, барлық зерттеу қатысушыларын (бірнеше автор болған жағдайда) авторлар тізіміне енгізуді қамтамасыз етіп, қолжазбаның соңғы нұсқасын редакцияға жібермес бұрын барлық авторлардың мақұлдауын алуы тиіс. Қолжазбада/мақалада көрсетілген барлық авторлар жұмыс мазмұны үшін жауапты.
Түпнұсқалық қағидаты.
Авторлар зерттеу нәтижелерінің түпнұсқа әрі дербес ғылыми еңбек екенін және плагиатқа қарсы тексеру жүйесінде анықталуы мүмкін заңсыз дәйексөздер мен плагиатты қамтымайтынын кепілдендіреді.
Авторлар әдепсіз мінез-құлық, плагиат, өзіндік плагиат, өзіндік дәйексөз келтіру, деректерді бұрмалау, жалған авторлық, қайталанатын жарияланым, мүдделер қақтығысы және алдау белгілері бар мақалаларды жариялағаны үшін жауапты.
Дереккөздерді растау қағидаты.
Авторлар зерттеу барысында пайдаланған ғылыми және басқа да дереккөздерді дұрыс көрсетуге міндетті. Егер қолжазбада басқа еңбектердің бөлімдері немесе басқа авторлардың тұжырымдары пайдаланылса, бастапқы дереккөздерге библиографиялық сілтемелер жасалуы тиіс. Күмәнді дереккөздерден алынған ақпаратты қолжазбада қолдануға жол берілмейді.
Егер рецензенттерде, ғылыми редакторда немесе редакциялық алқа мүшелерінде зерттеу нәтижелерінің шынайылығы мен дәлдігіне күмән туындаса, авторлар қолжазбада көрсетілген нәтижелер немесе фактілерді растау үшін қосымша материалдар ұсынуы керек.
Жариялау барысында қателерді түзету.
Жариялау процесінің кез келген кезеңінде жұмыста қателер мен дәлсіздіктер анықталған жағдайда, авторлар бұл туралы ғылыми редакторға дереу хабарлауға және қателерді түзетуге немесе жоюға көмек көрсетуге міндетті. Қажет болған жағдайда журнал сайтында түсіндірмелерімен бірге Erratum немесе Corrigendum түрінде түзетулер жарияланады. Егер түзету мүмкін емес өрескел қателер анықталса, авторлар қолжазбаны/мақаланы қайтарып алуы тиіс.
Жариялау этикасын сақтау қағидаты.
Авторлар зерттеулерге қатысты сын немесе ескертулермен және редакциямен өзара әрекеттесуде этикалық нормаларды сақтауы тиіс. Этикалық қағидаттарды сақтамау өрескел бұзушылық ретінде бағаланады және қолжазбаны рецензиялаудан және/немесе жариялаудан бас тартуға негіз болады.

Рецензенттің жариялау этикасы қағидаттары
Рецензиялаудың объективтілік қағидаты.
«Педагогикалық өлшемдер» журналының рецензенттері қолжазбаны объективті түрде сараптамадан өткізуге міндетті. Қолжазба автор(лар)ына қатысты жеке сынға жол берілмейді. Рецензент өз ескертулерін дәлелді түрде негіздеп, қолжазбаны қабылдау немесе қабылдамау туралы шешімін негіздеуі керек.
Рецензиялау барысында автор(лар)дың ұлты, діні, саяси немесе басқа да көзқарастары ескерілмеуі тиіс.
Рецензенттің редакциялық шешімдерге ықпалы.
Рецензенттің сараптамалық бағасы редакцияға жариялау туралы шешім қабылдауға көмектеседі, сондай-ақ авторларға қолжазбаны жетілдіруге жәрдемдеседі. Қолжазбаны жариялауға қабылдау, оны авторға қайта өңдеу немесе жетілдіру үшін қайтару, сондай-ақ басылымнан бас тарту туралы шешім редакциялық алқаға рецензия нәтижелеріне сүйене отырып қабылданады.
Рецензиялаудың уақытылы орындалуы.
Рецензент редакция белгілеген мерзімде, бірақ қолжазбаны алған сәттен бастап екі айдан кешіктірмей рецензияны ұсынуға міндетті. Егер мақала қарастыру және рецензиялау мерзімінде дайындалу мүмкін болмаса, рецензент бұл туралы ғылыми редакторға дереу хабарлауы керек.
Егер рецензент қолжазбаны бағалау үшін оның біліктілігі жеткіліксіз деп санаса, ол ғылыми редакторға бұл туралы дереу хабарлап, рецензиялаудан бас тартуы тиіс.
Рецензенттің құпиялылық қағидаты.
Рецензентке сараптамаға берілген қолжазба құпия материал болып саналады. Оны басқа тұлғаларға көрсетуге немесе олармен талқылауға тек журналдың ғылыми редакторының және/немесе автор(лар)дың жазбаша рұқсатынан кейін ғана рұқсат етіледі.
Рецензиялау және жариялау процесі барысында алынған ақпарат пен ғылыми идеялар рецензент тарапынан жеке мүддесіне пайдаланылмауы тиіс.
Дереккөздерді растау қағидаты.
Рецензент зерттеу нәтижелеріне ықпал еткен, бірақ автор(лар) көрсетпеген ғылыми еңбектерді анықтап, оларды көрсетуі тиіс. Сондай-ақ, ол қарастырылып отырған қолжазба мен өзінің білімінде бар бұрын жарияланған жұмыс арасындағы айтарлықтай ұқсастықтар мен сәйкестіктерді ғылыми редактордың назарына ұсынуға міндетті.
Егер рецензент қолжазбада плагиат, дұрыс емес дәйексөздер, жалған немесе жасанды материалдар, зерттеу нәтижелері бар деген жеткілікті негізге ие болса, ол қолжазбаны жариялауға жібермеуі және журналдың ғылыми редакторына анықталған этика бұзушылықтары туралы хабарлауы тиіс.

Мүдде қақтығысы
Мүдде қақтығысы – бұл Жариялау этикасы комитетінің (COPE) анықтамасы бойынша, авторлар, рецензенттер немесе редакциялық алқа мүшелері жарияланатын материалға қатысты өз пайымдауларына әсер етуі мүмкін жасырын мүдделерге ие болатын қайшылықты жағдайлар. Мүдде қақтығысы қаржылық, жеке немесе кәсіби факторлардың ғылыми пайымдауға әсер етуі және, нәтижесінде, редакциялық алқаның қолжазбаны жариялау туралы шешіміне ықпал етуі мүмкін болған жағдайда туындайды.
Журналдың жауапты редакторы жариялау процесіне қатысатын барлық тараптардан мүдде қақтығысын ашық көрсетуін талап етуі тиіс.
Ғылыми редактор, редакциялық алқа мүшелері және рецензенттер өз шешіміне ықпал етуі мүмкін ықтимал мүдде қақтығыстары туралы хабарлауға міндетті. Егер редакциялық алқа мүшелері автор(лар) зерттеуінің нәтижелерімен байланысты бәсекелестік қарым-қатынаста болса немесе басқа да мүдде қайшылықтары бар болса, олар қолжазбаны қараудан бас тартуы тиіс.
Қолжазбаны журналға қарастыруға ұсыну кезінде автор(лар) зерттеудің барлық қаржыландыру көздерін көрсетуге міндетті. Сонымен қатар, коммерциялық, қаржылық, жеке немесе кәсіби факторлардың бар-жоғын және олардың рецензиялау процесіне ықтимал әсерін ашып көрсетуі тиіс. Автор(лар) ілеспе хатта белгілі бір ғалымдар олардың жұмысын объективті түрде бағалай алмайды деп есептесе, оларды көрсетуге құқылы.
Рецензенттер бәсекелестік, ынтымақтастық немесе басқа да қарым-қатынастардан туындайтын мүдде қақтығысына әкелуі мүмкін қолжазбаларды қараудан бас тартуы қажет. 
Егер жауапты редактор қолжазбаның мазмұнына байланысты мүдде қақтығысы бар екенін анықтаса, ол бұл туралы ғылыми редакторға хабарлауы тиіс. Ғылыми редактор қолжазбаны басқа редакторға немесе рецензентке қайта қарауға тапсыруы керек.
Қарау және шолу процесінде қатысушылар арасында мүдделер қақтығысының болуы қолжазба қабылданбайды дегенді білдірмейді.